‘उत्रांबित्रां’ : कांय सूत्रां

काशिनाथ शांबा लोयलयेंकार ‘उत्रांबित्रां’तल्यान अख्ख्या 14 वर्सांउपरांत संग्रहरूपांत वाचप्यांच्या भेटक आयला. काशिची शैली वापरून म्हणचे जाल्यार, 14 हो जावं येता वनवास वा फकत एक आकडो. तांचो फाटलो संग्रह ‘काशिखंड’ हो 2010 वर्सा आयिल्लो. साहित्य अकादेमी पुरस्कार मेळ्ळो त्या ‘काव्यसूत्र’ संग्रहाउपरांत सोमतोच एका वर्सान. ‘उत्रांबित्रा’च्या बाबतीत हांगा काव्यसंग्रहांतल्या कवितेचो मूड, आशय हांची थोडक्याभितर वळक करून घेवपाचो यत्न आसा.

काशि हो एका प्रवृत्तीन बरोवपी कवी. फाटल्या सगळ्या संग्रहात ही प्रवृत्ती दिसता. ह्याय संग्रहात काशि बदलूंक ना. मात प्रवृत्ती तीच आसली तरी हो कवी वाट्याक येवपी नवनव्या अणभवांक उत्कटपणान फुडो करता. देखून तेची कविता केन्ना पोरनी दिसना. ती फ्रेश दिसता. ह्या सगळ्या अणभवांत काशि एकटोच आसता. हेरांच्या संदर्भात येता तेन्नाय तो एकटोच दिसता. कितल्याय गर्देंत आसून लेगीत आसपी हें जीणेतलें अपरिहार्य एकसुरेंपण काशिच्या कवितेचो मूळ सूर आसा. काशिच्या कवितांत आयकूंक येवपी शोकात्म-खिन्न (मेलनकोलिक) पार्श्‍वधून ही तेतूंतल्यानच आसूं येता. काशिची कविता ही कल्पनाविलासांतल्यान आयल्ली रमणीय कविता न्हय. मनशाचे अस्तित्व, ह्या अस्तित्वांचे परस्परसंबंध आनी तातूंतल्यान निर्माण जावपी जाणीवो ह्यो काशिच्या कावितेच्यो प्रेरणा दिसतात.
ह्या कवीची शैली थेट उलोवपी. तेची भाषा, उतरावळ सर्वसामान्यांची, भौजनांची. हे कवितेत एक रफनेस, रोखठोकपणा दिसता. मात तो अहंकारातल्यान न्हय तर एकूण जगण्याविशींच्या अलिप्ततायेतल्यान आयला अशें दिसता. कारण काशिक खबर आसा मनशान कितलोय शेक गाजोवपाचो यत्न केलो तरीं तेच्या हातांत कांयच ना. सगळी सजावट, मिरोवप सगळेंच फिजुल. देखून थंय दिखावू नाजूकपणांक थारो ना. काशिच्या कवितेचे खाशेलेपण म्हळ्यार तेची खाशेली उतरावळ. कवीन निर्माण केल्लें खाशेले लिंग्विस्टीक ह्या कवितेत खेरीत सौंदर्य निर्माण करता. तशेंच कवितेच्या पारंपरिक चौकटीफुडें वचपाचो हावेसय तेतूंत दिसून येता. हो कवी सोप्या भाषेंत कविता मांडता. अशें आसले तरी तेची कविता सादी म्हळ्यार ऑर्डिनरी म्हणूंक मेळना. हे कवितेची मोख खूप गंभीर. जीविताचो तत्वगिज्ञानात्म नदरेन सोद घेवपाची वा जीवितातलें मनशाच्या आनी एकूण जीणेच्या अस्तित्वाची फिलोसोफी सोदपी अशी तेची कविता. मात फिलोसोफिकल आसा तितलीच संवेदनशील आनी मनीसपणाक मानपी अशी ही कविता दिसता. ‘उत्रांबित्रां’तल्यो ‘एक सादी विगन कविता’, ‘करूणाष्टक’ वाचतना हे जाणवल्याबगर रावना.
‘उत्रांबित्रां’तली कविता आनी काशिची एकुणुच कविता वाचपाक काशिची भाशा समजून घेवप भोव म्हत्वाचे. काशिच्या कवितेक स्वत:चे ग्रामर आसा. आनी हें ग्रामरच हे कवितेचे ग्लॅमर आसा. हांगा ग्लॅमर उतर दिमाख ह्या अर्थान वापरला. हो दिमाख निखटो दिखाऊ, वयल्याचारचो ना हेंय मात मुजरत सागूंक जाय. जीणेंतली हतबलता, अपरिहार्यता, अनिश्‍चितता, नश्‍वरपणा हांची जाणीव ही कविता व्यक्त करता. जीणेंतली दांभिकता, बेगडीपणा, विसंगति हांचेरय ही कविता प्रहार करता. जीणेच्या अस्तित्वाची, ह्या अस्तित्वाच्या परीवर्तनशीलतेची आनी हे अस्तित्व ना जावपाविशींची फिलॉसोफी ही कविता वेगळे वेगळे तरेन मांडतना दिसता. जे दिसता त्या तथ्यातलें सत्य सोदपाचो यत्न करता.
‘उत्रांबित्रां’त एकूण 30 कविता आस्पावल्यात. स्वत:विशीच्यो कविता, कवितेविशींच्यो कविता, व्यक्तीचित्रणात्मक कविता, ऑबिच्यूरीस्वरूप कविता, मनशाच्या आनी जीणेच्या अस्तित्वाविशी भाश्य करपी कविता अशो त्यो आसात. करूणाष्टक, इंटर-व्यूह सारख्यो कवितेची श्रुंखला म्हणू येता अशोय कविता दिसतात. हायकू फॉर्मय काशिन अजमायला, गझलेच्या प्रकृतीचो उपेग कवितेची मांडणी करपाक काशिन करून घेतला. दिसपटी हो काशिचो आवडीचो फॉर्म आसूं येता. फांटल्या संग्रहांत आयिल्लेप्रमाण ह्याय संग्रहात ‘दिसपटयेंतल्यो चार नोंदी’ वाचूंक मेळटात. अभंग - ओवी हांतूंतल्यानय कवी व्यक्त जाला.
ह्या कविक स्लँग आनी हिंदी सिनेगितां हेची आवड आसा अशे दिसत आयला. तशेच भाशेची सरमिळसळ करप होय ह्या कवीचो सभाव. ह्याय संग्रहांतल्या कवितांत तेची झलक दिसून येता. देखिक ‘फास्की’ ही कविता.
म्हजी फास्की जागी आसा काय थंय ?
पूण हांव जागो आसा हांगा !
सो गया सारा जमाना
निंद क्यूं आती नहीं
हांव आनी म्हजी फास्की
हेच्यामदी आसा हो अख्खो जमाना
फास्की हे प्रेयसीक स्लँग कोंकणीतले उतर तर सो गया सारा जमाना हे लता मंगेशकर हांणी गायिल्ले एक पोरने फिल्मी गीत. घडये हे गीत आयकता आयकताच काशिक ही कविता स्फुरल्या जावं येता.
अशीच आनीक एक कविता -
फेल गेलें सगलें लाईफ
आता आनींक खंयचें लाईफ
मेल्या उपरांत
(फेल गेलें सगलें लाईफ)
अर्थविच्छेदन, अर्थांतरण, अर्थविचलन, अर्थासंबंधी गोंदळ, विरोधाभास, विसंगती निर्माण करप हेय हे कवितेचे एक वैशिष्ट्य. कवी एखाद्या उतराचो पारंपरिक अर्थ आपल्या मांडणीतल्यान बदलून उडयता. तशेेच एक अर्थ सांगता सांगता भलतोच अर्थ मुखार हाडून वाचप्याक अंतर्मुख करपी रचना करता. देखिक -
म्हज्या भुरग्यांचीं भुरगी
आतां वयार येयल्यांत
संभोग करपाक वास्तवाकडें
आनी तेंच्या बायलांक येयलां पोट
पोटांत सगलीं सपनांच सपनां
(कविता : रोयण)
मोग ना राग ना
मनांत खंयच दाग ना
असो हांव साधू
जीण म्हजी संधी
हांव संधीसाधू
(कविता : बाळकृष्ण)
पीपीई किट घालून रातचो
म्हज्या सपनांत येता कोण
WHO
आनी हांव भंयान किळांच मारीत जागो जाता.
(कविता : कोण)
आतां दीस खंयचो खंयची रात
कांयच कळना
तिनसांजचे कात्रींत सापडलां हांव
(आमोरी : कांय मुड्स)
मेल्या उपरांत पुनरजल्म
कोणतरीं म्हंटा
तो आसतलो घंटा
घंटा वाजता
घंटा वाजत आसा
गर्भकुडींत
(फेल गेलें सगलें लाईफ)
कोलाज पद्धतीन वा स्वतंत्र खंडित तुकडे सकलीत करून तेंचो अर्थ लावपी कविता घडोवपाची पद्धतय ‘उत्रांबित्रां’त दिसता. ‘हांव आनी बायल : चार क्लोजअप्स’, ‘बायल : चार कविता’, ज्युलीयस डिक्रुज : धा कुडके, आमोरी : काय मुड्स, अशा शीर्शकाखाला आयिल्ल्यो कविता अशो दिसतात.
आपले मांडणीतल्यान उतरांचे खेळ करून एक विरोधाभास मुखार हाडप, अ‍ॅबसर्डिटी, डार्क ह्युमर घडोवप हेंय कवितेंत दिसून येता.
हांव घरकोंबडो
स्टे होम म्हाका बर्‍याक पडला
लॉकडावन म्हाका बर्‍याक पडला
घरांत बसोन हांव पळयतां टीव्ही
मोबायल घेवन वयता इंटरनेटचेर
डॉ. विश्‍वरूपचे विडियो पळोवन
बुस्ट करता इम्युनिटी
हांव निगेटिव्ह चिंतता
कारण हांव पॉझिटिव्ह जावंक सोदीना
(कोण )
पावसाच्या येवकाराक
आमी ताळी थाळी वाजयल्ली
आमचे अकलेचे दिवे पेटयल्ले
(पावसाचेे हारशे)
दोळ्यांक दिसता सगलें पुण तें खरेंच दिसना
खरें आसा तें आता खरेंच दिसना
कांय दिसना काळखांत हेंच खरें दिसना
दिसता काळखांत तें उजवाडांत खरें दिसना
(एक मुक्त गझल)
सूटबूट घालून
हांव हीरो कसो
काशावांत
(ज्युलीयस डिक्रुज : हायकू न्हय, धा धाकटुल्यो कविता)
म्हजो घोव कवी
पूण ताका खबर ना
हांव दुसर्‍याच एका कवीच्या मोगांत पडल्या
तो म्हज्या सपनांत येता
म्हाका आपल्यो कविता वाचून दाखयता
घोवाक हें कांयच खबर ना
तो म्हाका दामता
रोंमता
ताका कांयच खबर ना
घोव म्हणटा आपली बायल पतिव्रता
आपले कविते सारकी
(काव्यसूत्र : आनीक दोन कविता)
आता प्रश्‍न पडता तो असो हो गोंदळ, विस्कळीतपणा, विसंगती, खंडितपणा,अर्थ-अनर्थ, केओस, अ‍ॅबसर्डिटी, डार्क ह्यूमर हें सगळे मनशाच्या अस्तित्वाचेे भाग जावन आसा तेंच कवी आपल्या कवितेंत आपल्या शैलींतल्यान प्रतिबिंबीत करूंक सोदता काय कितें. म्हणजे कवी मनशांक हारसो दाखोवंक सोदता काय कितें. मनीस म्हूण जगतानाचे अणभव काशिच्या कवितेचे विषय जाल्ले दिसतात. तेतूंत कल्पनाविलास, अतिभौतिक बी गजालींक सुवात दिसना हाचेयकडे हे संदर्भात वाचप्याचें लक्ष ओडचे दिसता.
‘चॅट जीपीटी’ कवितेबद्दल सांगूंक जाय. चॅटजीपीटी हें नवे तंत्रगिज्ञान. हें तंत्रगिज्ञान आतां मनशाची सुवात घेतले अशी चर्चा सद्या सुरू आसा. काशि मात हेचेकडे वेगळे नदरेन पळयतना दिसता. ह्या तंत्रगिज्ञानाक मनशांबगर कांय अर्थ ना. मनीसूच तेका अर्थ प्रदान करता अशें म्हणताना दिसता. मनीस तंत्रगिज्ञानापरस व्हड आसा हें तो अधेोरेखित करता. कवी म्हंटा -
काळाक मर्ण ना
हांवूंय जातलो अमर
जावन काळ
त्या AI क शक्य ना
म्हजें चित्र काडपाक
मनीसजात ना नपैत जाल्ल्या ह्या म्हज्या जगांत
एकलो एकमुळो पडलेलो AI
आतां सोदीत भोंवता आपली वळख
(चॅटजीपीटी)
कवितेकडे जिविताचे तत्त्व, फिलोसोफी सोदपी साधन म्हणूनय हो कवी पळयता. हे नदरेन, ‘म्हापसा :2018’, ‘प्रश्‍नपिळगी’ अशो कविता नदरेमुखार येतात. ‘म्हापसा : 2018’ ही कविता म्हापसा शाराचेर बरयल्ली एक सुंदर कविता आसा. तातूंत शाराचे चित्र उबें करपी सगळ्यो खुणो आसात. पुण तेचवांगडा एकूण जीविताचे तत्त्व आनी चिंतन मांडपाचो यत्नय दिसता. ही कविता तीन टप्प्यांत दिसता. पयलो टप्पो- काळ मनशाच्या हातांत ना. आनी मरण अटळ आसा. दुसरो टप्पो - तेचेकडल्यान पयस वचपाची मनशाची व्यर्थ धडपड आसा. आनी तिसरो टप्पो - ही सगळी धडपड हो फक्त एक कल्पनाविलास आसा.
कवितेंतल्यो ह्यो कांय वळी पळयात -
ल्हवू ल्हवू अदृश्य जायत आसा म्हापसा शार
म्हज्या दोळ्या मुखावेल्यान
दोळो मारून मुरमुखी हांसत आसा म्हाका
सेंट झेवियर कॉलेजा सकयली मोसुंडी
फुडल्या परिच्छेदांत कवि म्हण्टा -
हांव आतां धांवत चडटलो आसगांवची चड्टी
थंयच्यान दोळे भरून पळयतलो अख्खें म्हापशें शार

शेवटाक कवि म्हंटा -

हांव आतां खंयच्या शारांत पावलां काय ? प्रश्‍नपिळगी कवितेंतल्यान हीच तत्त्वां आनी चिंतन कवि सौंदर्यपूर्ण मांडणीतल्यान आनी बांदणीतल्यान सांगता - जल्मविल्मशिक्षणबिक्षणधंदोनोकरीभाकरीछोकरी लग्नबिग्नभुरगीबिरगीमर्णबिर्णसर्ण एक दीस कितें चल्लां हें एकदीसएकदीसएकदीस ? हांव बंड करून उठ्ठां पेटत्या सर्णाचेर आनी म्हजो जाल्लो गोबोर आपल्या आंगाक फासता म्हजी फुडली पिळगी रातदीस

‘आनंद’ ही होच विचारव्यूह आसलेली कविता अशें दिसता. मनशाच्या हातांत फक्त जगप तितलें आसा. मनीस सुखा फाटल्यान लागून व्यर्थ वेळ व्हगडायता. तो काळाक जिखूंक सोदता मात काळच निमणो तेका जिखता. मनशाच्यो अपेक्षा जीणेंत केन्नाच पुराय जावंक शकनात. ‘पूण मेल्या उपरांत उरता फकत आनंद आनंद आनंद ?’ अशें कवी मार्मिक स्वरांत म्हंटा. कवितेचे नांव ‘आनंद’ आसा मात ह्या कवितेच्यो पयल्यो वळीं अशो सुरू जातात -

काळ आंगार धावून येता काळ म्हाका खावंक येता एक कडवे अशें आसा- हाताक बंद पडलेलें घड्याळ बांदून काळ आनी वेळ हातांत हात घालून भोवतात खंयतरीं पैस घंटा वाजतात

फुडें काशि म्हंटा -

चकचकता तें सगलेंच भांगर न्हूं खरे चकचकतात ते जीणेंतल्या दुख्खाचे खीण

काशि कविता बरयतना घडपी समकालीन घडणुकोय तेच्या कवितेचो भाग जाल्ल्यो दिसतात. देखिक कोरोनाविशींच्यो कविता. पुण ह्या कवितांचो दृष्टीकोन खास काशिचो आसा. ‘पावसाचे हारशे’ ही कविता वयर वयर पळयतना कोरोनाच्या संहाराविशीं सांगता पुण तेतूंत कोरोनाकाळांत निर्माण केल्ल्या काल्पनिक भयाचो, ह्या भंयांचो कन्झ्युमरिस्टिक वापर हेचीय सुलूस मेळटा. लोक मात हातूंत मदलेमदी हुमकळत उरले. कवितेची सुरूवातच पळयात -

मीडियाचेर गडगड तडतड करीत सरू जाला जो कोरोनाचो पावस तो अजून मेरेन थांबच ना पयली दडक दुसरी दडक तिसरी दडक ... फुडें कवि म्हण्टा - कितले बुडले खबर ना हो खरोच पावस काय हो पावसाचो आभास खबर ना ...कलियुग सोपून कोरोनायुग केन्ना सुरू जालें कळ्ळेंच ना

‘एक सादी विगन कविता’ आनी ‘करूणाष्टक’ हातूंत कवीमदलो अ‍ॅक्टीव्हीस्ट दिसता. मनशावरींच जनावरांक जगपाचो अधिकार आसा हें आग्रही म्हण्णे कवी मांडता. मनीस आपल्यो रूची भागोवपाक मोनजातींच्या जीवांचो व्यापार करता हाचेविरूद्ध कवी उतरांचे बंड ह्या कवितांनी दिसता.

ह्या संग्रहाविशी कांय निरीक्षणा नोंदयन दिसता. काशि ह्या कविनामावांगडा कविचे मूळ नांव ह्या संग्रहांतल्यान पयलेच खेपे मुखार आयला. जेणी काशिचे हे आदीच्या संग्रहांची मुखपृष्ठा पळयल्यात तांका हें मुखपृष्ठ म्हणजे ‘ऑड थिंग आऊट’ इतलें खेरीत दिसूं येता. काशिच्या काव्यसंग्रहाच्या मुखपृष्ठाक पयलेच खेपे इतले रंग वापल्यात अशें दिसता. खंयच्या तरी दुसर्‍या प्रकाशकान काडलेलो हो काशिचो पयलोच संग्रह.

पुस्तकाच्या निर्मितीविशीं कांय गजाली सांगपाक जाय. ह्या कवितासंग्रहाचे बांदकाम थोडें कॅज्युअल पद्धतीन केल्लें कशें दिसता. दोन मोट्या संस्थांनी हे पुस्तक काडला म्हणपाचें पुस्तकातल्या म्हायतीवयल्यान दिसता. म्हणूनच अशें जावंक जायना आसलें अशें दिसता. मुखपृष्ठ चित्र म्हण बरें दिसता. पुण कवितेच्या मुडाक जुळपी दिसना. आनी चित्राचो आशय कितें ? कवी काळखांत रावन सृष्ट घडयता, कांय मळबांतली नखेत्रां काडून आपलेकडे पुंजायता ? खंयच्याय पुस्तकाचें शीर्षकाविशीं म्हायती दिवपी पान हे जे भाशेचे पुस्तक आसता तेच भाशेंत सहसा आसता. अदिक म्हण इतर भाशेंत म्हायती आसू येता. ‘उत्रांबित्रां’त शीर्षकाविशी म्हायती दिवपी पान इंग्लीशींत दिसता. आनीक एक म्हणजे कवीनामाविशींचो एक संकेत आसता तोय ह्या संग्रहांत मूळ नाव उक्तें करून प्रकाशकान मोडलेलो दिसता. काशिन दरखेपेसारकीच पकदस्त एन्ट्री हेय खेपे आपले कवितेतल्यान घेतला हे मात म्हणचें पडटा.

(काशिनाथ शांबा लोलयेंकार हांच्या ‘उत्रांबित्रां’ ह्या कवितासंग्रहाचे हांवे केल्लें परीक्षण बिंब मासिकाच्या फेब्रेर 2024 च्याअंकांत छापून आयला.तें हांगा पोस्ट केला.- समीर झांट्ये)